Paragraaf weerstandsvermogen en risicobeheersing

 
Inleiding
Het weerstandsvermogen betreft de mogelijkheid van de gemeente om financiële risico’s op te vangen zonder dat dit ten koste gaat van het bestaande beleid. Het weerstandsvermogen wordt uitgedrukt in een ratio. In deze paragraaf staat beschreven met welke risico’s wij te maken hebben. Ook worden de berekening en de analyse van het weerstandsvermogen beschreven, net als de weerstandscapaciteit en de verplichte kengetallen.

Trends en ontwikkelingen
Om ons weerstandsvermogen te bepalen, is het noodzakelijk om inzicht te hebben in de financiële risico’s die wij lopen, ook toekomstige financiële risico’s. Het is niet mogelijk de toekomst te voorspellen. Daarom maken we een inschatting op basis van trends en ontwikkelingen waar we als gemeente mee te maken hebben. Hierna volgt een toelichting op een aantal belangrijke risico's waar we nu en in de nabije toekomst mee te maken hebben. We hebben de risico's ingedeeld naar externe, strategische en interne risico's.

Externe risico's
Als gemeente krijgen we te maken met risico's die van buitenaf op ons af komen, maar waar wij als gemeente niet tot nauwelijks effect op hebben omdat ze ontstaan door wereldwijde ontwikkelingen.

Wanneer we kijken naar wereldwijde en landelijke ontwikkelingen zien we in de nabije toekomst de effecten van de volgende grote thema's:
1. Vergrijzing
De leeftijdsopbouw in de samenleving wordt anders; de babyboom generatie is inmiddels met pensioen, terwijl het aantal werkenden de komende jaren afneemt. Daarnaast leven mensen steeds langer. Nederland vergrijst. Op 1 januari 2024 was 20,5% van de Nederlandse bevolking 65 jaar of ouder. In de gemeente Schagen was dit percentage nog hoger, namelijk 25,8% (bron: CBS).

Als gemeente zien we dat vergrijzing ook grote invloed heeft op de ontwikkeling van wonen, werkgelegenheid en voorzieningenniveau, die elkaar ook nog eens versterken. Werkenden trekken naar grotere steden, vanwege de werkgelegenheid en voorzieningen zoals scholen en sportfaciliteiten. In de dorpen blijven de ouderen achter, waardoor de sociale voorzieningen afnemen en plaatsmaken voor voorzieningen die te maken hebben met zorg, zoals zorgcentra en fysiotherapie.
De samenstelling van de bevolking heeft weer invloed op de woningbehoefte, zoals kleinere, gelijkvloerse woningen voor ouderen. Andersom kunnen investeringen in werkgelegenheid, betaalbare woningen en voorzieningen juist werkenden en jonge gezinnen aantrekken.
Het onderwerp vergrijzing komt in deze begroting op verschillende plekken terug. O.a. bij het Seniorenbeleid en de leefbaarheid in de dorpen en kernen in Programma 1 Sociaal domein en bij de ontwikkeling van woningen voor één- en tweepersoonshuishoudens, beschreven in Programma 2 Wonen en Ruimtelijke ordening.

2. Klimaatverandering
De effecten van klimaatverandering hebben invloed op het beleid en de werkzaamheden van onze gemeente. Bij woningbouw moet rekening worden gehouden met stikstofuitstoot en verduurzaming van de woningen zelf middels zonnepanelen en zonder gas. Bij de ontwikkeling van woonwijken houden we rekening met de afvoer van hemelwater en voldoende beplanting in de openbare ruimte. En ook bij vervangingsinvesteringen van bijvoorbeeld riolering wordt rekening gehouden met het kunnen opvangen van grotere regenbuien.
In programma 5 Duurzaamheid staan alle plannen voor 2025 opgenomen.

3. Migratie
De omvang van de Nederlandse bevolking stijgt doordat meer mensen in Nederland komen wonen dan dat er vertrekken. Door de internationale ontwikkelingen op het gebied van oorlogen, politiek en klimaatverandering is de verwachting dat de Nederlandse bevolking zal stijgen door migratie en een stijgende levensverwachting (zie vergrijzing), bron: CBS.

In onze gemeente heeft de migratiestroom geleid tot de komst van een opvanglocatie voor asielzoekers in Schagen Oost. Daarnaast zijn we verplicht ons in te zetten voor het bieden van passende woonruimte voor mensen die een status hebben gekregen en hebben we woonruimte gecreëerd voor Oekraïense ontheemden.
Maar ook op sociaal gebied vraagt de migrantenstroom aandacht op het gebied van re-integratie, participatie en zorg.
In Programma 1 Sociaal Domein staat opgenomen welke activiteiten we als gemeente verrichten voor het opvangen en huisvesten van migranten.

Bovenstaande ontwikkelingen hebben gevolgen voor de taken van de gemeente. Dat vraagt een strategische visie voor de toekomst van de gemeente Schagen. Op basis daarvan kunnen keuzes gemaakt worden en prioriteiten worden gesteld. De bedrijfsvoering van de gemeente kan dan op basis van de ingezette koers bijgesteld worden.

Andere belangrijke risico's
Naast de eerdergenoemde algemene ontwikkelingen zien we dat de risico's in de zorg toenemen als gevolg van een toename van de complexiteit. Daarmee stijgen ook de zorgkosten. Dit wordt nog eens versterkt door de doorgevoerde korting op jeugdzorg waaraan de hervormingsagenda jeugd ten grondslag ligt. Aan deze agenda moet nog verder invulling worden gegeven.

Op het gebied van informatiebeveiliging zien we dat gemeenten een steeds interessanter doelwit worden voor hackers en criminelen. Cyberaanvallen kunnen grote gevolgen hebben voor de continuïteit van de dienstverlening. Voor Schagen geldt geen verhoogd risico.

Ten aanzien van de arbeidsmarkt lukt het steeds beter om vacatures in te vullen met vaste medewerkers. Ook neemt het aantal vacatures af. Voor een aantal functies is het lastig vaste medewerkers te werven. Dit speelt vooral in het ruimtelijk domein.

In 2024 heeft het Rijk besloten de opschalingskorting te schrappen en de koppeling van het accres aan het bruto binnenlands product (bbp) in te voeren. Voorlopig schatten we in dat dit geen nadelige gevolgen heeft voor de algemene uitkering uit het gemeentefonds aan Schagen.

 
Beleid weerstandsvermogen, weerstandscapaciteit en risico's
Het weerstandsvermogen kan worden uitgedrukt als de verhouding tussen de weerstandscapaciteit en alle risico’s waarvoor geen maatregelen zijn getroffen en die van materiële betekenis kunnen zijn in relatie tot de financiële positie.
Het weerstandsvermogen is onder te verdelen in een incidenteel weerstandsvermogen voor het opvangen van meer eenmalige risico’s en een structureel weerstandsvermogen voor het opvangen van meerjarige risico’s.

In de nota Vermogensbeheer, vastgesteld in december 2019, is opgenomen dat voor het incidenteel weerstandsvermogen gestreefd wordt naar een ratio van 1,5.

Aan de ratio weerstandsvermogen wordt de volgende betekenis gegeven:

Inschatting van risico's
Wanneer een risico wordt onderkend, wordt een inschatting gemaakt van de kans dat het risico zich voordoet en de impact die het heeft.
Wij hanteren hiervoor de volgende normen.

Incidentele weerstandscapaciteit
De incidentele weerstandscapaciteit bestaat uit die reserves waar nog geen verplichting op rust of waarvan de besteding nog kan worden gewijzigd. Daarnaast wordt rekening gehouden met stille reserves.
In de begroting 2025 is rekening gehouden met de stille reserve die aanwezig is op gronden en gebouwen waarover de gemeente beschikt. De stille reserve waarmee wordt gerekend bedraagt € 55,2 miljoen (peildatum 31-12-2023).

De verwachte incidentele weerstandscapaciteit bedraagt per 1 januari 2025:
Stand algemene reserve per 31-12-2023:            € 8.159.000 voor jaarrekeningresultaat
Storting jaarrekeningresultaat 2023 na bestemming:     € 7.221.000
Storting algemene reserve 2024:            PM
Stille reserve:                                     € 55.200.000
Totaal:                                          € 70.580.000

Incidentele risico's

Toelichting risico's:
Calamiteiten/ ramp: Dit risico ziet toe op de situatie dat er sprake is van calamiteiten of een grotere ramp, bijvoorbeeld voor het betalen van kosten bij natuurrampen of voor de gevolgen van cyberaanvallen.
Onderhoud kapitaalgoederen: In de begroting 2024 (e.v.) hebben we rekening gehouden met de extra investeringen die nodig zijn om onderhoud te kunnen plegen aan onze kapitaalgoederen. Deze werkzaamheden worden uitgevoerd door externe partijen. Deze partijen hebben naast schaarste van personeel te maken met materiaalschaarste.
Hierdoor lopen we als gemeente het risico dat het werk pas later uitgevoerd kan worden dan gepland en kan dat gepaard gaan met hogere kosten. Deze ontwikkelingen spelen ook nog voor 2025.
Kostenontwikkeling Sociaal Domein: De incidentele risico's in het sociaal domein hebben betrekking op de hogere uitvoeringskosten, toename van de complexiteit en een stijging van de kosten.
Daarnaast valt hier ook het risico onder dat prestatieleveringen van zorgaanbieders niet voldoende aangetoond kan worden.

Ratio incidenteel weerstandsvermogen
Op basis van de beschikbare en de benodigde incidentele weerstandscapaciteit kan het weerstandsvermogen worden bepaald.

De incidentele risico’s, afgezet tegen de beschikbare incidentele capaciteit, geven een ratio van 18,6. De streefwaarde o.b.v. de nota Vermogensbeheer (2019) bedraagt 1,5. De ratio ligt ruim boven de streefwaarde.

Wanneer de stille reserve niet tot de incidentele weerstandscapaciteit wordt gerekend, komt de ratio uit op 4,0. Dit ligt ook ruim boven de streefwaarde.

Structurele weerstandscapaciteit
De structurele weerstandscapaciteit bestaat uit de onbenutte belastingcapaciteit en de post onvoorzien. Voor de onbenutte ozb-capaciteit gaan wij uit van het verschil tussen het artikel-12-norm-tarief en het laatst vastgestelde tarief.

* tarief 2025 nog niet bekend bij opstellen deze tabel, daarom tarief 2024 gebruikt
Wanneer in 2025 het artikel-12-norm-tarief in Schagen wordt geheven, levert dit een extra opbrengst op van € 2,4 miljoen (2024: € 2,4 miljoen).

De verwachte structurele weerstandscapaciteit bedraagt per 31 december 2024:
Onbenutte belastingcapaciteit:  € 2.461.575

Structurele risico's

De structurele risico's met de grootste financiële impact betreffen:
- Risico op oninbaarheid van leningen die aan derden verstrekt zijn;
- Risico op opeisbaarheid van afgegeven garanties;
- Onzekerheid in het sociaal domein over de invulling van de hervormingsagenda jeugd in combinatie met de open einde regelingen;

Ratio structureel weerstandsvermogen

De structurele risico's afgezet tegen de beschikbare structurele capaciteit, geven een ratio van 0,8. De ratio ligt onder de 1,0, wat wil zeggen dat er onvoldoende capaciteit aanwezig is wanneer alle structurele risico's zich tegelijkertijd voordoen.

Kengetallen

Netto schuldquote
De netto schuldquote geeft inzicht in het niveau van de schuldenlast van de gemeente ten opzichte van de eigen middelen. Hoe lager het percentage, hoe beter. Door de lasten niet naar de toekomst te schuiven maar een bestemmingsreserve te vullen is de netto schuldquote ruim onder de 90% en geldt dit als de minst risicovolle categorie. In de Nota vermogensbeleid Schagen is aangegeven dat de netto schuldquote voor ons 70% mag bedragen.

De solvabiliteitsratio
De solvabiliteitsratio geeft inzicht in de mate waarin de gemeente in staat is aan zijn financiële verplichtingen te voldoen. Hoe hoger dit percentage, hoe beter. Een percentage van rond de 50% is voldoende. Het percentage waar wij op uitkomen is lager. Daarnaast is de begroting niet sluitend voor de jaren 2026, 2027 en 2028.

Structurele exploitatieruimte
Het financiële kengetal structurele exploitatieruimte geeft aan hoe groot de structurele vrije ruimte binnen de vastgestelde begroting is. Hoe hoger dit percentage, hoe beter. Daarnaast geeft dit kengetal ook aan of de gemeente in staat is om structurele tegenvallers op te vangen. Ook geeft het aan of er nog ruimte is voor nieuw beleid. Het kengetal structurele exploitatieruimte laat een dalende ontwikkeling zien. Dit is verklaarbaar door daling van de Algemene uitkering vanaf 2026.

Kengetal grondexploitatie
Het financiële kengetal grondexploitatie geeft aan hoe groot de grondpositie is ten opzichte van de jaarlijkse baten. Oftewel de boekwaarde. Een norm bepalen voor dit kengetal is lastig. De boekwaarde van de gronden in bezit zegt namelijk nog niets over de relatie tussen de vraag en aanbod van woningbouw dan wel m2-bedrijventerrein. Maatwerk is hiervoor van toepassing. Hierbij kijken we naar hoeveel woningen of m2-bedrijventerrein zijn gepland, het type en op welke plek. Daarnaast is het van wezenlijk belang wat de te verwachte vraag zal zijn. Dit vraagt meer onderzoek dan naar voren komt uit het genoemde kengetal. De boekwaarde van de gronden geeft wel weer of een gemeente veel middelen heeft gestopt in haar grondexploitatie. Dit geld dient namelijk ook nog terugverdiend te worden. Om boven genoemde redenen is geen norm verbonden aan het kengetal grondexploitatie.

Belastingcapaciteit
De belastingcapaciteit geeft inzicht in hoe de belastingdruk in een gemeente zich verhoudt ten opzichte van het landelijk gemiddelde. Een percentage van 100% wil zeggen dat we op het landelijk gemiddelde zitten. Onze belastingdruk is dus hoger dan het landelijk gemiddelde.